Władysław Szymonowicz – pomiędzy fizjologią a histologią

Władysław Szymonowicz – pomiędzy fizjologią a histologią

dr hab. Ryszard Witold Gryglewski, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Katedra Historii Medycyny UJ CM

Uczeń jednego z największych polskich uczonych Napoleona Nikodema Cybulskiego, później współtwórca nowoczesnej histologii w Polsce i autor jednego z najlepszych podręczników z zakresu histologii i anatomii mikroskopowej, który został wydany w pięciu językach, przyszedł na świat w Tarnopolu w 1869 roku. Ukończywszy gimnazjum we Lwowie zdecydował się na studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jako student trzeciego roku został demonstratorem, a w 1891 roku asystentem, w dziale histologicznym przy Katedrze Fizjologii UJ kierowanej przez profesora Cybulskiego. Po dopełnieniu rygorozów, w 1893 roku otrzymał tytuł doktora wszechnauk lekarskich. W tym też roku uzyskał pełną asystenturę w Zakładzie Fizjologii UJ. W 1895 roku, mając opinię zdolnego i znakomicie rokującego badacza uzyskał zgodę na odbycie staży naukowych za granicą. Szymonowicz zainteresowany histologią widział ją w ścisłym związku z embriologią, a także patologią oraz patofizjologią. Dlatego też udał się do berlińskich laboratoriów opromienionego już sławą Rudolfa Virchowa oraz do Wilhelma Oscara Hertwiga, uznanego autorytetu w dziedzinie embriologii i histologii. Jesienią 1896 roku habilitował się na Wydziale Lekarskim UJ w zakresie histologii i niebawem zdecydował się na wyjazd do Lwowa, gdzie powierzono mu organizację pierwszego na ziemiach polskich samodzielnego zakładu histologii i embriologii. Uzyskawszy w 1897 roku tytuł profesora nadzwyczajnego objął uniwersytecką katedrę tych przedmiotów. W 1903 roku nastąpiło uzwyczajnienie profesury.

Jeszcze w 1893 roku zachęcony przez Cybulskiego Szymonowicz zajął się morfologią oraz funkcją nadnercza, która wówczas nie była jeszcze rozpoznana. Jak sam przyznawał analiza histologiczna struktury nadnercza nastręczała wielu problemów, biegnąc w dwóch głównych kierunkach badania: substancji korowej i substancji rdzenia, a następnie przebiegu naczyń krwionośnych i limfatycznych. Dalej należało przejść do prac ściśle związanych z funkcją nadnercza. Zebrawszy uprzednio całą dostępną literaturę przedmiotu, wykonał serię eksperymentów w modelach zwierzęcych, powtarzając to co zostało już wcześniej zaprezentowane przez innych badaczy celem weryfikacji lub potwierdzenia uzyskanych przez nich wyników. Szymonowicz wykazał, że chirurgiczne usunięcie obu nadnerczy prowadzi do śmierci zwierzęcia w przeciągu paru godzin. Teraz wspólnie z prof. Cybulskim postanowili sprawdzić reakcję organizmu na dożylne podanie wodnego roztworu wyciągu z nadnercza w chwili gdy parametry życiowe po przeprowadzonej pełnej adrenalektomii osiągnęły poziom krytyczny, obserwując, że w przeciągu kilkunastu sekund ciśnienie krwi wzrastało, a poważnie zaburzona akcja oddechowa oraz tętno wracały do normy. Co więcej, kiedy po upływie kilkunastu minut następował ponowny spadek ciśnienia krwi, respiracja stawała się utrudniona i puls zanikał, to podanie kolejnej dawki roztworu wodnego wyciągu z nadnercza znowu działało korzystnie w kierunku pełnego ustabilizowania powyższych czynności życiowych.

Dalej Cybulski i Szymonowicz postanowili sprawdzić efekt jaki przyniesie wprowadzenie wodnego roztworu wyciągu z nadnercza u zwierząt zdrowych. Zarejestrowali gwałtowny wzrost ciśnienia krwi, który przekraczał górne wartości skali aparatów pomiarowych, dynamika tętna wyraźnie zwalniała, przy jednoczesnym przyspieszeniu oddechu. Jednocześnie stwierdzono, że wyciąg pozyskany z rdzenia, jest zdecydowanie silniejszy niż ten z części korowej. Porównawczo zastosowano wyciągi z innych narządów, z których   żadny nie wykazał podobnego lub choćby zbliżonego działania do wyciągu z nadnerczy. Wreszcie krakowscy badacze postanowili sprawdzić właściwości krwi pobieranej bezpośrednio z żyły nadnerczowej po podwiązaniu innych żył. Efekty takiego postępowania okazały się tożsame z tymi jakie odnotowali stosując wyciąg. To pozwoliło im na postawienie hipotezy, że nadnercza wytwarzają silnie działającą i konieczną dla życia substancję, która przenika do krwi i wraz z nią aktywizuje i podtrzymuje szereg istotnych funkcji organizmu. Nie mogąc wówczas jej wyodrębnić i tym samym określić jej budowy nazwali ją nadnerczyną lub inaczej suprareniną. Dziś już wiemy, że Cybulski wraz z Szymonowiczem zaobserwowali efekty oddziaływania adrenaliny, otwierając tym samym drogę do poznania katecholoamin i hormonów. W lutym 1895 rok Cybulski mógł po raz pierwszy przedstawić wyniki blisko dwuletnich badań wpierw na posiedzeniu Akademii Umiejętności, później członkom Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. W marcu dał wykład na posiedzeniu Towarzystwa Lekarskiego Krakowskiego. W tymże roku ukazały się teksty autorstwa Cybulskiego, po niemiecku; Uber die Funktion der Nebenniere oraz po polsku O funkcyi nadnercza, ten drugi będący stenograficznym zapisem wygłoszonego w marcu wykładu. Z kolei Szymonowicz opublikował obszerną pracę O nadnerczu ze stanowiska morfologicznego i fizjologicznego, w której szczegółowo przedstawił program, wyniki oraz wnioski z prowadzonych badań. Została ona przyjęta jako rozprawa habilitacyjna. W 1896 roku ukazał się artykuł jego autorstwa na łamach „Archiv für die gesamte Physiologie des Menschen und der Tiere” zatytułowny Die Function der Nebenniere. Jednak to nie fizjologia, a histologia miała być ostatecznym celem młodego uczonego.

Wśród głównych kierunków poszukiwań naukowych Szymonowicza poczesne miejsce zajmuje histologia tkanki nerwowej. Już w 1892 roku ukazała się pierwsza w pełni samodzielna praca Zakończenia nerwów we włosach dotykowych myszy, w której w oparciu o analizę porównawczą opisał dokładnie morfologię zakończeń nerwowych, co będzie miało szczególne znaczenie dla wyjaśnienia charakteru unerwienia tzw. włosów zatokowych. Wspomniany już pobyt u Oscara Hertwiga zaowocował wydanym w 1895 roku artykułem Beiträge zur Kenntnis der Nervenendigungen in Hautgebilden. Szymonowicz odkrył i opisał odchodzące od ciałek dotykowych Merkla w naskórku włókna nerwowe, które określił  jako pętle łączące (anzy). Zaliczył je do swoiście zróżnicowanych tworów, łączących odległe obszary naskórka w zasięg działania odpowiednich grup ciałek dotykowych. Włókna te nazywane zyskały miano pętli łączących Szymonowicza, a nazwisko polskiego uczonego stało się wówczas rozpoznawalne w literaturze światowej. Do problematyki związanej z ciałkami dotykowymi Merkla będzie Szymonowicz powracać w późniejszych latach wielokrotnie. Jak chociażby w opublikowanej w 1926 roku pracy Sur une nouvelle variété des corpuscules de Merkel chez les oiseaux, w której jako pierwszy opisuje dwumeniskową postać tychże ciałek. Następnie w 1934 roku w obszernym tekście O połączeniach nerwowych w formie pętli pomiędzy meniskami dotykowymi ciałek Merkla, opisał po raz pierwszy rozwój oraz funkcję tzw. włókien ultraterminalnych. W tym samym roku zaprezentował oryginalną hipotezę o ektodermalnym pochodzeniu komórek wysp Langerhansa w trzustce. W jej świetle powstają one w procesie przemian ze zdegenerowanych ciałek Merkla.

Wracając do schyłku lat 1890-tych, Szymonowicz intensywnie pracował nad podręcznikiem histologii i anatomii mikroskopowej. Mimo podjętych starań nie znalazł polskiego wydawcy. Dlatego też zdecydował się wydać go w Niemczech. W 1901 roku Lehrbuch der Histologie und der mikroskopischen Anatomie mit besonderer Berücksichtigung des menschlichen Körpers einschliesslich der mikroskopischen Technik, stał się niemal od razu głośnym wydarzeniem, zyskując sobie uznanie w środowisku naukowym. Jeszcze w tym samym roku doczekał się włoskiego przekładu, a w 1902 został wydany po angielsku w Stanach Zjednoczonych. Pierwsze polskie wydanie miało miejsce w 1921 roku. Warto odnotować, że podręcznik jeszcze w 1933 roku został przetłumaczony na język hiszpański, a wybrane fragmenty na język japoński. Miał także swój udział w pracach nad nowym wydaniem Podręcznika histologii ciała ludzkiego Henryka Hoyera seniora, które ukazało się jeszcze w 1901 roku. Szymonowicz był autorem paru rozdziałów m. in. Tkanka nerwowa czy Nerwy.

Po zakończeniu I wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości Szymonowicz nie tyko kontynuował, ale wręcz zintensyfikował swoje badania nad  budową i funkcją zakończeń nerwowych, zestawiając i porównując ze sobą w sumie kilkadziesiąt gatunków zwierząt ssących i blisko 90 gatunków ptaków. Jednocześnie zlecał wykonywanie szczegółowej dokumentacji graficznej, wspierając się w pracy profesjonalnymi rysownikami. Dzięki temu dysponował jedną z największych i za razem najbogatszych w Europie kolekcji preparatów mikroskopowych, modyfikując, a także opracowując de novo szereg nowych metod preparowania i barwienia. Opublikowany w 1926 roku tekst referatu wygłoszonego przez Szymonowicza na kongresie w Paryżu Sur le développement des terminaisons nerveuses dans la peau de l’homme był znakomitym przykładem wytrwałości, sumienności i oryginalności polskiego uczonego. Zaprezentował wówczas szereg nowych ustaleń dotyczących faz rozwoju zakończeń nerwowych w skórze człowieka, wykorzystując m. in. zebrany w ciągu lat materiał sekcji ludzkich płodów i noworodków.  Celem ostatecznym jaki przyświecał Szymonowiczowi było przygotowanie monografii poświęconej histologii zakończeń nerwowych. Wciąż doskonaląc swoje umiejętności skorzystał z możliwości ministerialnego stypendium i w 1927 roku odbył podróż naukową do Hiszpanii i Holandii. W Madrycie wizytował Instytut Santiago Ramóna y Cajala, laureata Nagrody Nobla, autora słynnej „doktryny neuronów” i współtwórcy nowoczesnej preparatorki histologicznej. W Utrechcie u Jana Boekego miał możliwość zaznajomienia się z najnowszymi metodami barwienia zakończeń nerwowych oraz analizą porównawczą zmian patologicznych w układzie nerwowym.

W latach 1930-tych Szymonowicz dokonał swoistego uzupełnienia i podsumowania swoich prac nad histologią zakończeń nerwowych, podając m. in. charakterystykę zakończeń nerwowych w językach papug oraz we włosach zatokowych foki. W 1933 roku ukazał się artykuł Über die Entwicklung der Nervenendigungen in der Haut der Menschen, będący pierwszym tej klasy opisem rozwoju zakończeń nerwowych w ludzkiej skórze, precyzujący to co Szymonowicz ogłosił jeszcze w 1926 roku.

W 1936 na łamach czasopisma „Zeitschrift für Anatomie und Entwicklungsgeschichte” Szymonowicz wydał w dwóch częściach tekst zatytułowany Vergleichende Untersuchungen über die Innervation der Sinushaare bei den Säugern. Jego trzecia część ukazała się w 1938 roku. W sumie na kilkudziesięciu stronach zebrał i zaprezentował po raz pierwszy w literaturze światowej uporządkowany obraz unerwienia włosów zatokowych u ssaków. Wówczas też m. in. wykazał, że sploty nerwowe mieszków włosowych, które określał mianem Ringkissen, znajdują się w przestrzeni wokół włosów zatokowych. Planował wydanie osobnej monografii dedykowanej powyższej problematyce, ale tego zamiaru nie zdążył już zrealizować. Zmarł w dniu 10 marca 1939 roku we Lwowie.

Uważany za współtwórcę nowoczesnej nauki o budowie mikroskopowej zakończeń nerwowych, według zachowanych relacji profesor Szymonowicz był eleganckim, wręcz wytwornym mężczyzną, który robił swoją postawą spore wrażenie na studentach. Wykładał ponoć z wyraźną niechęcią, podobnie jak ociągał się z prowadzeniem demonstracji na preparatach. Można powiedzieć, że czynił liczne starania i uciekał się do różnych wybiegów, byle tylko ograniczyć do niezbędnego minimum swój udział w zajęciach dydaktycznych. Dla niego najważniejszym i pierwszorzędnym zadaniem była praca naukowa, której oddawał się bez reszty. W uznaniu jego dorobku i pozycji jaką zajmował w światowej nauce w 1933 roku został wybrany członkiem PAU.

Bibliografia:

• Jałowy (1936), Dr Władysław Szymonowicz. Profesor Histologii i Embriologii UJK. Z okazji czterdziestoletniej działalności naukowej, „Polska Gazeta Lekarska” 15 (28-29): 525–527.
• Jałowy (1939), Ś. p. prof. dr Władysław Szymonowicz (1869-1939), „Polska Gazeta Lekarska” 18 (14): 297–298.
• Mierzecki (2006), Czasy i klimaty: wspomnienia lekarza 1891-1970, „Niepodległość i Pamięć” 13 (24): 268–297.
• J. Smogorzewski (2018) Works of Napoleon Cybulski (1859-1919) and Władysław Szymonowicz (1869-1939) on Adrenal Function, „Giornale Italiano di Nefrologia”35 (Suppl 70): 112–114.
• T. Sroka (2015), Szymonowicz Władysław (1869-1939), PSB, 50: 299–301.
• Śródka (1994), Uczeni polscy XIX-XX stulecia, Wydawnictwo „Aries”, Warszawa; 4: 308– 309.
• Zwoździak (1965), Historia Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Lwowskiego, „Archiwum Historii Medycyny” 28 (1-2): 62–65.

Materiały internetowe:

• https://wiki.ormianie.pl/images/W_Szymonowicz_x.jpg