Bolesław Skarżyński – od estradiolu do transkobalaminy

Bolesław Skarżyński – od estradiolu do transkobalaminy

dr hab. Ryszard Witold Gryglewski, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Katedra Historii Medycyny UJ CM

Należał do grona najwybitniejszych przedstawicieli nauk podstawowych w Polsce. Z wykształcenia lekarz i chemik, odpowiednio studia z obu dziedzin na Uniwersytecie Jagiellońskim, zaczynał swoją pracę badawczą w Zakładzie Chemii Fizjologicznej UJ, mając za pierwszego mistrza prof. Leona Marchlewskiego. To właśnie pod jego kierunkiem w latach 1930-tych przeprowadził cykl prac poświęconych analizie cech widmowych witamin i hormonów, co stanowiło część wieloletniego projektu badawczego Marchlewskiego.

Jednak  Skarżyński miał własny pomysł na samodzielne poszukiwania naukowe. Jego uwagę zwróciły hormony sterydowe, jako potencjalne „rusztowanie” biochemiczne dla świata nie tylko zwierząt, ale i roślin. I rzeczywiście dowiódł, że materiał wywodzący się z kwiatów wierzby może być źródłem krystalicznej postaci steroidowego hormonu płciowego żeńskiego, czyli estradiolu, który jak dotąd uważano występuje wyłącznie u ludzi i zwierząt wyższych. Tak jak kiedyś przed nim Marchlewski, współpracując z Edwardem Schunckiem, później zaś z Marcelim Nenckim, dowiódł ścisłego chemicznego pokrewieństwa jakie było udziałem pochodnych dwóch podstawowych barwników – hemoglobiny i chlorofilu, a także wykazując na obecność hemopirolu zarówno w materiale zwierzęcym, jak i roślinnym, wprowadzał biochemię na zupełnie nowe tory badań, tak teraz, w 1933 roku, Skarżyński odkrył obecność struktury hormonalnej w świecie roślin.  Jak to podkreślał uczeń Skarżyńskiego, Włodzimierz Ostrowski, prace Marchlewskiego i Skarżyńskiego stały u początków nowoczesnej biochemii porównawczej, która prowadziła do ogólnego wniosku, że królestwa roślin i zwierząt na poziomie molekularnym wykazują zaskakujące podobieństwa, lub wprost jedność, a u podstaw planu przyrody ożywionej stoją te same założenia.

Drugim obszarem zainteresowań naukowych krakowskiego biochemika był rozpoznawany i mocno pokomplikowany świat witamin. Wysokiej próby były jego badania nad mechanizmem zamiany karotenu w witaminę A, podobnie jak wówczas nowatorskie analizy widm absorpcyjnych witaminy C oraz pochodnych układu flawonu. Bogaty i ważący dorobek naukowy pozwalają Skarżyńskiemu na przeprowadzenie na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego habilitacji. Wysokie oceny i rekomendacje pozwoliły na otrzymanie stypendium naukowego Fundacji Potockich i wyjazd do Szwecji, gdzie zyskał możliwość ścisłej współpracy z laureatem nagrody Nobla Hansem von Eulerem-Chelpinem. Tu też zastaje go wybuch drugiej wojny światowej.

W neutralnej Szwecji Skarżyński może kontynuować badania, z czasem zostając stypendystą Szwedzkiej Akademii Nauk. Euler-Cheplin był zainteresowany możliwymi związkami pomiędzy poziomem poszczególnych witamin w organizmie żywym a rozwojem schorzeń nowotworowych, co stanowiło wstęp do szerszych poszukiwań dotyczących biochemicznej „mapy” tkanek nowotworowych. Sam Skarżyński badał m. in. wpływ witaminy A na rozwój nowotworów indukowanych węglowodorami. Uzyskał znakomite wyniki w zakresie analizy działania peptydaz w ekstraktach tkanek nowotworowych. Zdołał również wyodrębnić istotną grupę tzw. enzymów obronnych. Kilkanaście opublikowanych z Eulerem-Cheplinem artykułów i doniesień najlepiej zaświadcza o jakości i intensywności prowadzonych w Szwecji badań. Bogactwo i znaczenie uzyskanych wyników pozwoliło na publikację monografii, której autorami byli Skarżyński i  Euler-Cheplin  Biochemie der Tumoren, czyli Biochemia nowotworów, opublikowanej w Stuttgarcie w 1942 roku. Była to pierwsza książka poświęcona w całości problematyce onkologicznej analizowanej od strony biochemicznej. Innymi słowy można w niej widzieć kanoniczną wręcz pracę w historii biochemii schorzeń nowotworowych. Należy też odnotować wspólne prace z kolejnym laureatem nagrody Nobla György von Hevesy’m koncentrujące się wokół znakowania radioaktywnym fosforem tkanek nowotworowych.

W 1943 roku Skarżyński został mianowany docentem uniwersytetu w Sztokholmie. Z końcem 1944 zdecydował się na wyjazd do Edynburga, przyjmując na tamtejszym Polskim Wydziale Lekarskim obowiązki profesora i prowadzenie wykładów z chemii fizjologicznej. Po zakończeniu wojny powrócił do kraju w 1946 roku by niebawem objąć kierownictwo Zakładu Chemii Lekarskiej UJ. Pierwsze powojenne lata wypełniają przede wszystkim prace organizacyjne. Brakowało wszystkiego, od aparatury po odczynniki, a także zwykłego wyposażenia laboratoriów, biblioteki i sal dydaktycznych. W tych trudnych warunkach stara się kontynuować badania nad witaminami, prowadząc wraz ze współpracownikami analizy poziomu witamin A i D w ludzkiej krwi. W 1950 roku na skutek decyzji politycznych Wydział Lekarski został wyłączony z struktury Uniwersytetu Jagiellońskiego, stając się podstawą dla przyszłej Akademii Medycznej w Krakowie.

W latach 1950-tych Bolesław Skarżyński wraz ze współpracownikami rozwijał dwa głównie kierunki badań. Pierwszym była analiza struktur kompleksów białkowych z witaminami. Tu krakowski zespół mógł odnotować znaczące osiągnięcia, wśród których wybija się odkrycie białka wiążącego witaminę B-12 w surowicy krwi, czyli znanej dzisiaj transkobalaminy. Drugim była charakterystyka mechanizmów przemiany związków siarki w samożywnych bakteriach siarkowych. W kolejnych projektach naukowych badaniu poddawano  związki azotowe występujące w płynach ustrojowych. Dzięki staraniom Skarżyńskiego uruchomiono pracownię izotopową, wprowadzając w ośrodku krakowskim technikę oznaczania związków chemicznych radioaktywnymi markerami.

Nie sposób nie docenić działalności profesora na polu popularyzacji historii nauki, w tym w szczególności historii przyrodoznawstwa, medycyny i biochemii polskiej. Był autorem szeregu tekstów poświęconych m. in. Jędrzejowi Śniadeckiemu, Napoleonowi Nikodemowi Cybulskiemu, Marcelemu Nenckiemu, Leonowi Marchlewskiemu i Kazimierzowi Funkowi, a także Iwanowi Pawłowowi. Jego tekst  Nauki medyczne, wszedł jako rozdział do pracy zbiorowej  Dziesięć lat rozwoju nauki w Polsce Ludowej (Warszawa 1956). Dużą wartość poznawczą niesie ze sobą artykuł zatytułowany Polska myśl twórcza w ewolucji biochemii opublikowany na łamach czasopisma „Postępy Biochemii“, w 1959 roku. W syntetycznym ujęciu zaprezentowano w nim wkład do nauki światowej polskich uczonych i znaczenie dokonanych przez nich odkryć dla rozwoju współczesnej biochemii. Był jednym z inicjatorów powstania monumentalnej publikacji Sześćsetlecie medycyny krakowskiej przygotowywanej w ramach obchodów jubileuszu Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1964 roku. Wydana w dwóch tomach nadal pozostaje ważnym źródłem poznania  dziejów akademickiej medycyny w podwawelskim grodzie. Zaczął pisać i nosił się z zamiarem wydania monografii poświęconej Historii biochemii, lecz tego zamiaru nie udało mu się doprowadzić do końca.

Skarżyński aktywnie uczestniczył w życiu naukowym. Był członkiem Komitetu Biochemicznego PAN, później zostając jego przewodniczącym. Wszedł w skład prezydium PAN oraz Sekretariatu Naukowego Wydziału VI PAN. Wybrano go członkiem Biochemical Society w Londynie i Biokemiska Saelskapet w Sztokholmie. Był jednym z organizatorów Polskiego Towarzystwa Biochemicznego, którego został pierwszym prezesem. Zarząd Główny towarzystwa do dziś dnia przyznaje nagrodę im. Bolesława Skarżyńskiego. W uznaniu jego dorobku naukowego w 1952 roku został członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk. Członkiem rzeczywistym wybrano go w 1961 roku.

Brał udział w pracach Komitetu Historii Nauki, jak również Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN. Od 1960 roku działał w ramach Pracowni Zakładu Historii Nauki i Techniki w Krakowie. Był członkiem Komitetu Wykonawczego Międzynarodowego Towarzystwa Historii Medycyny oraz członkiem Société Française d’Histoire de Médecine w Paryżu.

Skarżyński pozostał w ludzkiej pamięci jako człowiek o przenikliwej i mieniącej się wieloma barwami inteligencji, intuicji badawczej, szerokich zainteresowaniach i  wiedzy. Był postacią rozpoznawalną na arenie międzynarodowej, a jego prace dotyczące biochemii witamin i biochemii nowotworów wyznaczały nowe szlaki dla kolejnych pokoleń uczonych. Został zapamiętany jako wręcz genialny wykładowca, którego prelekcje nieodmiennie wypełniały sale słuchaczami. Obdarzony żywym, często przewrotnym poczuciem humoru stale przykuwał uwagę audytorium, co zważywszy na często skomplikowane i zaawansowane struktury zagadnień biochemicznych było nie lada sztuką. Chętnie też oddawał się pracom popularyzującym tematy ważkie dla przeszłości i teraźniejszości przyrodoznawstwa, udzielając wywiadów i pisząc liczne artykuły. W 1962 roku redakcja czasopisma „Problemy”, na łamach którego Skarżyński publikował swoje teksty, w uznaniu jego zasług w upowszechnianiu nauki szerokiemu gronu czytelników uhonorowała go specjalną nagrodą. A pióro miał świetne!

Wywodząc się z rodziny, gdzie muzyka odgrywała istotną rolę, jego ojciec Karol był utalentowanym wiolonczelistą i pedagogiem, sam chętnie na wiolonczeli grywał. Miał również sporą kolekcję płyt, a profesora można było nierzadko spotkać w krakowskiej filharmonii.  Niewątpliwie muzyka była kolejną, obok biochemii i historii pasją profesora.

Bolesław Skarżyński zmarł przedwcześnie 17 marca 1963 roku w Krakowie.

Bibliografia:

• Ostrowski (1997), Skarżyński Bolesław, PSB 38: 94–97.
• Ostrowski (1992), Bolesław Skarżyński 1901–1963, „Postępy Biochemii” 38 (4): 151-152.
• Ostrowski (2000), Bolesław Skarżyński 1901–1963 [w:] J. Grochowski (red.) Złota Księga Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków:
• Sarnecka-Keller (1963), Bolesław Skarżyński, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 8(2): 257–264.
• Supniewski (1963), Bolesław Skarżyński, „Wiadomości Chemiczne” 17(8): 441–449.
• Weber (1964), Wspomnienie o profesorze Bolesławie Skarżyńskim, „Wszechświat” 3 (1952): 66–67.

Materiały internetowe:

• https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1963-t8-n2/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1963-t8-n2-s257-264/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r1963-t8-n2-s257-264.pdf